Medyo matagal na ring hindi ako nakapag-blog sa Pilipino.

Siguro dapat lang simulan muli, bilang tugon sa magandang sinimulan ni Pangulong Noynoy ( o PNoy, ayon sa sabi’y gusto n’yang tawag sa kanya). Maganda ang ginawa niyang paggamit ng wikang Pilipino para ipahayag sa bansa ang kanyang unang SONA.

Nasa South Africa ako noong Hulyo 26, dahil may miting ang Global Campaign for Education (GCE) na kinabibilangan ng ENet Philippines. Kahit abala ako sa miting, hindi ko maiwasang sumilip sa aking computer para makabasa ng anumang report tungkol sa SONA. At kasisimula pa lang ng SONA, may natanggap agad akong text: “Parang pari si Noynoy!”

“Bakit kaya?” tanong ko sa sarili. Nang mabasa ko sa internet ang kanyang SONA, naunawaan ko. Ang kanyang unang mensahe ay ang pagpili ng “matuwid na daan” kaysa sa “baluktot na daan.”

Magandang simula. Simple, pero malinaw, ang mensahe.

Tulad ng karamihan sa ating mga kababayan, ako at ang aking pamilya ay bumoto para sa pagbabago. Sa lahat ng mga kandidato, si Noynoy ang tinuring kong kumakatawan ng pagbabago.

Pero dahil matagal-tagal na rin akong aktibista (siguro 45 taon na!), alam ko namang hindi nakasalalay lamang sa isang bagong lider ang pagbabago, gaano man siyang kadesidido at kapani-paniwala. Mabigat ang mga problema natin sa ating lipunan, ant mabigat ang kanyang minanang mga kailangang ayusin, sa loob ng pambansang gobyerno.

Pero napansin ko kahit sa panahon ng kampanya pa lamang,  na marami talaga sa ating mga kababayan ang handa pa ring umasang muli, at handa pa ring kumilos muli, para magkaroon ng mas maayos na kalakaran sa ating bayang Pilipinas. Humihingi lang sila ng mga lider na mamumuno sa kanila. Siempre, hindi lamang isang presidente ang kailangan, pero hindi maiwasang ito ang pag-ukulan ng higit na halaga.

Wala pang isa’t kalahating buwan na namumuno si Pangulong Noynoy. Pero hindi maikakailang may mga ginawa siyang desisyon at mga pagpapahayag na nakakapagbigay ng pag-asa na talagang may mga mangyayaring pagbabago sa gobyerno, at sa bayan.

Marami-rami rin namang mga hinirang si PNoy na miyembro ng kanyang kabinete at iba pang mga pambansang ahensiya na sa aking tingin ay matino at may kakayahan. Totoong may ilan ring hindi ako bilib. Pero tanggap ko na ang anumang pambansang gobyerno ay isang “koalisyon” at may iba’t ibang pampulitikang grupo at paksyon na kailangan bigyang puwang ni PNoy.

Abangan pa natin kung sino ang mga susunod na bibigyan ng mahalagang pwesto.

Pero kasabay nito, ang mas gusto kong tutukan ay ang pagbubuo ng mga grupo at samahan ng mga mamayan na handang makipag-ugnayan sa mag ititnuturing nating matitinong opisyales sa gobyerno.

Sa aking karanasan sa maikling panahong ako ay naging director-general ng TESDA, nakita ko ang kahalagahan ng pagkakaroon ng mga katuwang sa labas ng gobyerno, para maisulong ang mga programa at mga reporma sa loob ng gobyerno.

Kaya kung may mga opisyales at programang sa tingin natin ay bukas sa pagbabago, at tayo ay interesado dito at may kakayahang makialam, mag-inisyatiba tayong humanap ng paraan kung paano makipagtulungan sa kanila.

Dapat lamang na hamunin natin ang mga opisyales ng gobyerno na magpakita ng dahilan para tayo ay umasa sa pagbabago. Pero dapat ring hamunin natina ng ating sarili at kapwa mamamayan na tumaya rin para talagang mangyari ang inaasahan nating mangyari.

Wala pang dalawang buwan makalipas ang Setyembre 26, nang sinalanta ng nakagulantang na baha ang MetroManila.

Dahil sa mapanalantang baha, naging tampok na pambansang isyu ang “climate change” bagamat isa lamang ito sa dahilan ng baha. May dati nang mga dahilan – ang walang harabas na pagpuputol ng kahoy sa kagubatan, ang pagbara sa mga ilog na daluyan ng tubig, pati na ang pagtambak sa mga estero dahil tinayuan ng mga gusali at bahay. Pero totoong ang pabago-bago ng landas ng bagyo at ang pagdami ng malalakas at matitinding bagyo ay masasabing dahil sa climate change.

Marami na rin namang nangyaring mapanalantang baha at pagguho ng kabundukan, pati na ang nangyari sa Hilagang Luzon dahil sa sumundo na si Pepeng, na pansamantalang nakatawag ng pansin hanggang sa pambansang antas. Pero iba na talaga pag ang MetroManila mismo ang tinamaan. At iba na talaga pag ang tinamaan ay hindi lamang maraming maralita, kundi pati mga middle class, propesyunal, at pati na ilang mayayaman.

Hindi man natin ninais, oportunidad na rin ang nangyari para mapwersang mag-isip ng iba, at di lang tulad ng dati, ang ating pamahalaan, at pati na tayong mga mamamayan, kung ano nga ba ang tama at angkop na pagtatayo ng mga komunidad, bahay at gusali, at ano nga ba ang dapat nating tahaking landas tungo sa kaunlaran. 

Sa kagyat, ano ang gagawin natin sa pagbangon mula sa nangyaring pagkasira ng ating mga komunidad at kabuhayan? Sa pakwelang tanong ni Gob. Joey Salceda ng Albay, na lagi ring nanganganib sa pagputok ng Mayon at paghambalos ng malakas na bagyo: “Build back better? Build back elsewhere?”

Nitong nakaraang Sabado, sumama akos a isang pulong na ipinatawag ng PDRF – Philippine Disaster Recovery Foundation – ang pribadong organisasyon na katapat at katuwang ng itinayo ng gobyernong reconstruction commission.

Pinagusapan namin ang hamon ng pagpapanumbalik ng kagubatan sa tinatawag na “Marikina Watershed,” na 28,000 ektaryang sakop ng Rodriguez (Montalban), Antipolo City, San Mateo, at Baras. Hindi lamang ito ang watershed na may deretsong koneksyon sa MetroManila, pero ito ang pinakamalaki. At sa pagsusuri ng nakaraang baha, dito nanggaling ang pinakamalaking bahagi ng tubig na bumaba sa MetroManila.

Bagamat “protected area” ito, napakarami na rin ang mga naninirahan sa loob nito. Ang iba ay pinanghahawakang papel na ligal din mula sa iba pang ahensiya ng gobyerno. Ang iba naman ay ilegal, pero nagawang makapasok at manatili; hindi lamang ito mga maliliit na tulak ng pangangailangan. May mga mayayaman rin at makapangyarihan at iba ang nagtutulak. Sabi nga si Ingles, ang iba ay dahil sa “need,” ang ilan ay dahil sa “greed.”

Ang bago kong natutuhan ay kung gaano kalaganap pala bilang hanapbuhay ng mga nasa loob ng Marikina Watershed ang paggawa ng uling, na ibinebenta sa MetroManila para sa ihawan at barbekyuhan. Bagamat nauunawaan natin ang pangangailangan ng gumagawa nito, at ng bumibili nito, hindi pwedeng magpatuloy ito kung gusto nating mapigilan ang mga susunod na pagbaha.

Pero paano sila makukumbinsi na mag-iba ng pagkukuhanan ng ikabubuhay? Hindi ganong kadali ang magsabing lumipat na lamang sila sa pagtatanim at pagtitinda ng gulay. May nagsabing kung di man maalis kaagad ang pag-uuling, meron raw namang teknolohiya ng paggawa ng uling mula sa mga damo at maliliit na sanga, para hindi na kailangang pumutol ng punong-kahoy.

Pero di rin naman pwedeng pagtuunan lamang ng pansin ang mga mag-uuling. Ang sumbong ng ilang mga grupong may proyekto ng reforestation sa lugar, kasama na ang ilang mga pari, ang kanilang naitanim na mga puno ay paminsan-minsa’y nasusunog. Natuklasan nilang ito ay talagang kusang sinusunog ng mga ilang mga may masamang balak na pasukin ang lugar at gawing dahilan na walang mga punong nakatayo dito.

Masalimuot at hindi madaling makahanap ng solusyon. Kaya naman ang hamon namin sa isa’t isa ay kung handang tutukan ito ng pansin at pagsisikap hindi lamang panandalian kundi sa susunod na mga taon.

Plano sana namin ni Girlie na tumawid sa Mindoro kahapon, para dalawin at magdasal sa puntod ng Inay. Pero pinagbawal ng Coast Guard ang mga biyahe ng barko nang panahon ng bagyo, kaya hindi na lang kami tumuloy kahapon, kahit na sumikat na ang araw.

Sa halip ay nagpasiya kaming magdasal sa aming bahay. Nagtulos kami ng kandila, at naglista ng mga pangalan ng mga taong yumao na gusto naming alalahanin at ipanalangin.

Siyempre una sa lahat ang Inay, na kamamatay lamang nitong Pebrero. Talagang hindi pa naghilom ang sugat at kirot tuwing maaala-ala siya. Kasunod ang Tatay, bagamat apat na taon lamang ako nang siya ay pumanaw, kaya kokonti ang aking ala-ala sa kanya. Isinama ko ang Tiyo Villing na siya lamang kapatid ng Inay na namatay na. Ang magkakapatid na Gan (apelyido ng Inay) ay puro mahaba ang buhay. Di tulad ng mga dela Torre; lahat ng mga kapatid ng Tatay, pati na ang kanilang mga asawa, ay “tumawid” na.

Si Girlie ay mas mahaba ang listahan, dahil mas malaki ang kanilang angkan. Higit sa 50 ang kanyang naisulat na mga pangalan – mga lolo at lola sa magkabilang pamilya ng kanyang Nanay at Tatay. Ang Nanay niya ay ulila at iisang anak, kaya karamihan sa listahan ay sa panig ng kaniyang Tatay – sina Tiyo Maryo, Tiyo Carding at Tiya Anita atbp. Ispesyal na pag-aala-ala ni Girlie kay Ave na pinsan at kaibigang matalik.

Mula mga kamag-anak at kaibigan, dumako kami sa mga ng aktibista sa kilusang aming pinaglingkuran, laluna nang panahon ng martial law. Siempre, pinagdasal namin ang halos 200 pangalan na nasa Wall of Remembrance ng Bantayog ng mga Bayani Foundation. Siguro ay 30 porsyento ng mga pangalan ay personal naming kilala.

Mga 30 ring pangalan ang aming idinagdag, na wala sa listahan ng Bantayog, laluna ang mga kasamang kamamatay lamang nitong nakaraang mga taon. Halos lahat sa kanila ay dinalaw namin sa punerarya o kaya ay nakipaglibing kami.

Hindi maiwasang kung mag-isip kami tungkol sa maga yumao, ay mapag-isipan rin at mapag-usapan kung ano nga ba ang aming paniniwala o gustong paniwalaan tungkol sa kanila. Ano nga ba ang ibig sabihin na sila ay “sumakabilang-buhay” na?

Nang kami ay sumimba, pabalik-balik sa isip ko ang ating minanang pananampalataya tungko sa buhay pagkatapos ng kamatayan. Sino ba naman ang ayaw nito. Pero ano nga ba ito? Ano nga ba ang ating pinanghahawakan sa ating paniwala at pananampalataya tungkol sa buhay na walang hanggan?

Mabuti pa si Girlie. Paminsan-minsan siya ay nakatatanggap ng mga mensahe mula sa mga “tumawid” na, at hinihiling sa kanyang ippabot ito sa kanilang naiwang mahal sa buhay. Pag tinanatong ko siya kung paano ito nangyayari, di rin niya mapaliwanag ng ganap. Pero sabi nga niya, kahit paano, matapos ng mangilan-ngilan na ring pangyayari, may ginawa na siyang “protocol” para malaman kung ang kanyang natatanggap ay di lamang sarili niyang haka-haka,

Para sa akin, siempre simple lang ang sabihing nananatiling buhay ang mga yumao – sa ating ala-ala, at sa mga iniwanan nilang pamana ng kanilang buhay. Pero tungkol sa “kabilang buhay” ang mapapanghawakan ko lamang ay ang sinulat sa Bibliya na ang nakikita natin sa pamamagitan ng pananampalataya ay parang mga larawang “naaaninag sa salamin, na hindi malinaw.” Noong una ko itong nabasa, ako ay nagtaka, dahil malinaw naman ang larawang nakikita sa salamin. Pero may nabasa akong paliwanang na noong sinulat ang Bibliya, ang ginagamit na salamin ay gawa sa pinakintab na metal, kaya di gaanong malinaw.

“Ano ba ang panalangin sa mga yumao sa Latin?” tanong sa akin ni Girlie.

Lucem aeternam dona eis Domine, et lux perpetua luceat eis. Requiescant in pace.

 

Parang napakahaba na ng panahong lumipas mula nang bumaha sa MetroManila.

Pero dalawang linggo pa lamang mula Sabado, Setyembre 26, nang pumasok hanggang baywang ang tubig sa aming lugar sa Quezon City.

Pagkatapos malamang ligtas ang lahat naming kamag-anak at kaibigan, medyo nakahinga kami ng maluwag, kahit na nasira ang maraming kasangkapan at mga papeles at ilang libro sa bahay.

Pero araw-araw, patindi nang patindi ang balita tungkol sa mga nawalan, hindi lamang ng kagamita kundi pati bahay, at higit sa lahat, buhay. Magkahalong awa at pagtatanong, na may kasabay na galit kung bakit mabagal ang pagsagip at pagtulong ng gobyerno.

Pero ang mas namayaning damdamin ay ang malasakit sa mga nasalanta at nangangailangan. At kasunod nito ay ang paghanga at pasasalamat sa kagandahang loob na ipinakita ng ating mga kababayan,

Baka ang pinaka-sagisag ng kabayanihan ay ang 18 taong manggagawa na nagligtas ng 30 mula sa baha, at nagbigay ng kanyang buhay sa pagsagip sa ika-31. Pero marami pang ibang bayani, at lalong marami ang tumulong sa iba’t ibang paraan, sa abot ng kanilang makakaya.

Nakatawag-pansin ang sinabi ng isang sumulat sa Facebook: “Kahanga-hanga at magaling ang mga mamamayang Pilipino. Bakit kaya hindi tayo magkaroon ng katumbas na gobyerno?”

Matagal-tagal ring di ako nakapagsulat ng blog. Naputol ang aming koneksyon sa telepono at internet. At kinailangan naman akong bumiyahe sa London para magsalita sa isang seminar.

Ngayong kababalik ko lang sa Pinas, halos nalinis na ang aming bahay at naiayos na ang natirang kagamitan. Pero sa tingin ko hindi pwedeng ituring ang nangyaring baha na parang interruption na pagkatapos ay balik kami/tayo sa dating buhay.

Ewan ko kung ako lang ang may pakiramdam. Pero sa tantya ko, hindi pwedeng bumalik sa dati.

Palagay ko, ang baha at ibang pangyayari ay nagtutulak sa atin ng pagbabagong higit sa dati nating inaakalang dapat at kaya natin.

Pakiwari ko lamang kaya ito?

Narito kami ni Girlie sa Scotland ng isang linggo. Inimbita kami para dumalo sa International Adult Learnimg Festival na idinaraos ng SLP, Scotland Learning Partnership. Si Fiona Boucher na director ng SLP ay nakilala ko noong isang taon at siya ang nag-imbita sa amin.

Kahapon, pinalipad niya kami patungo sa Inverness, sa rehiyong tinatawag na “Highlands.” Ito ang rehiyong may pinakamalawak na lupain, pero pinakamaliit na populasyon. Si Julie Simmons, dating taga Australia na doon nakapangasawa at nagtatrabaho ang nag-ayos ng aming mga miting.

Sa aming kwentuhan, nabanggit ni Julie na ang tren na ginamit sa mga sine ng Harry Potter ay ang aktuwal na treng bumibiyahe mula sa Fort William patungong Mallaig. Nabanggit rin sa amin ni Fiona na si J.K. Rowling ay tumira sa Edinburgh para magsulat ng Harry Potter.

“OK lang sa akin kung kumita ng milyon-milyon si J.K. Rowlings,” sabi ni Julie. “May maganda naman siyang nagawa dahil sa Harry Potter. Napakaraming mga bata, laluna mga lalaki, ang muling nagkaroon ng hilig na magbasa ng libro.”

Sabi ko ay ganito rin ang aming karanasan sa aming anak na si Ayen. Tulad ng maraming mga batang lumalaki sa ating panahon, mas mahilig siya sa telebisyon at sine. Pero dahil sa Harry Potter, nagkaroon siya ng interes at disiplinang magbasa ng makakapal na libro.

Nagpatuloy hanggang ngayon ang interes ni Ayen na magbasa ng libro. Ang pagkakaiba lamang ay hindi na kay Harry Potter siya interesado. Tulad ng kanyang mga pinsang tinedyer rin, paborito nila naman ngayon ay ang serye ng “Twilight” tungkol sa pag-ibig ng vampira.

Sabi ni Seth Godin, isang magaling sa marketing, na ang mabisang pagbenta ng produkto at serbosyo ay hindi sa tuwiring pag-aalok nito basta-basta sa mga mamimili. Ang dapat, sabi niya, ay humabi ng kwento tungkol dito sa produkto o serbisyo na siyang mang-aakit sa mamimili para ito ay pansinin, alalahanin, at sa kahuli-hulihan ay bilhin.

Ito ang tawag niyang kapangyarihan ng istorya.

Sa kasalukuyang pulitika sa Pilipinas, patungo sa eleksyon sa 2010, may nangyayaring ganito. Ewan ko kung talagang plano o inisip ng mga nagsusulong kay Noynoy Aquino na kumandidato sa pagka-pangulo, pero ang ginagamit nilang istratehiya ay ang payo ni Seth Godin. Gumagawa sila ng kwento, o kaya ay ginagamit at pinatitingkad ang isang kwentong nandiyan na. Ito ang kwento ng demokrasya at mabuting pamamahala (good governance), na dati ang pinakatampok na sagisag at pinuno ay si Cory Aquino. Ngayon, gusto nilang si Noynoy ang maging bagong bida, kahaliling lider ni Cory.

Kaya hindi ito usapin agad ng kwalipikasyong personal ni Noynoy. Ito ay kung ang kwento ng demokrasya sa pamamagitan ng malinis na halalan at mabuting pamamahala ang magiging pangunahing kwento na siyang mamayani s isip at usapan ng mga mamayan at botante patungo sa 2010. Pag nangyari ito, ang taning hamon na lamang kay Noynoy ay kung siya ay magiging kapani-paniwalang lider o “bida” sa pagpapatuloy ng kwentong ito.

Para sa maraming aktibistang kaibigan ko, hindi masyadong matingkad ang pagpapahalaga kay Noynoy, di lamang dahil sa kanyang pagkatao, kundi higit, dahil hindi kasing halaga sa kanila ng kwentong kinakatawan niya. Bagamat mahalaga ang demokrasya, eleksyon at malinis na pag-gobyerno, ang kwentong mas pinahahalagaha nila ay ang kwento ng pagsulong ng katarungang panlipunan at pagbabago ng lipunan.

Problema lang, mas masalimuot ang mga kwentong ito, at walang tampok na lider o bida. Kaya nasasapawan ng mas simpleng kwento ng demokrasya at eleksyon na may malinaw na pwedeng maging lider at bida.

Ako rin ay mas kiling sa tingin koy mas mahalagang kweto ng panlipunang pagbabago at katarungang panlipunan. Pero tanggap ko na sa mas maraming kababayan natin, ang dominanteng kwento ay ang demokrasya sa pamamagitan ng malinis na eleksyon at gobyernong hindi magnanakaw. Patunay nito ang ispontanyong pagdaloy ng simpatiya, pakikiramay, at pag-asang may halong protesta nang namatay at inilibing si Cory Aquino.

Naisip ko tuloy. Pwede kayang ituring na ang kwentong pagbibidahan ni Noynoy Aquino ay maging parang kwento ni Harry Potter? Pwedeng dito magsimula ang pakikilahok ng kabataang dating walang paki o di interesado sa pulitika at pagbabago.

Malay natin, mula doon, magpapatuloy ang kanilang pagmamalasakit sa bayan at sa lipunan, at maghahanap sila ng mas malalim at makabuluhang kwento at mga lider.

Abangan ang susunod na kabanata.

Lampas na ang pasiyam para kay Cory Aquino, ang ating yumaong pangulo. Bagamat nakapagsulat ako ng ilang blog sa Ingles, hindi ko nagawang magpaalam at magpasalamat sa kaniya dito sa wikang Pilipino.

May personal akong utang na loob kay Cory. Bilang pangulo ng Pilipinas, siya ang nag-utos na palayain ang lahat ng mga bilanggong pulitikal na ikinulong ng rehimeng Marcos.

Noong siya ay gumagawa pa lamang ng konsultasyon kung siya ba ay tatakbo laban kay Marcos sa “snap election,” dumalaw si Cory sa bilangguan namin sa Camp Bago Bantay. Alam niya noon na ang posisyon ng karamihan sa kilusang rebolusyonaryo ay “boycott.” Ang argumento ay kapani-paniwala. “Kung sasali tayo sa eleksyon, sigurado namang dadayain ito ni Marcos. Kaya panalo na siya, ay magagamit pa niya ang ating pakikilahok para bigyan ng kredibilidad ang kaniyang huwad na eleksyon.”

Kami namang nasa minorya na para sa partisipasyon ay ganito ang argumento. “Totoong mandaraya si Marcos, at malamang na madedeklarang panalo. Pero hindi naman ito tatanggapin ng mga laban sa martial law, kaya patuloy silang magpoprotesta. Kung tayo ay kasama sa eleksyon, may karapatan tayong lumahok at maka-impluwensiya sa mangyayaring kilos-protesta, para ito’y maging mas militante. Pero kung hindi tayo kasali at mag-“boycott” parang iniitsa-pwera na natin ang ating sarili, at ito rin naman ang gusto ng ibang laban kay Marcos, pero ayaw ring isali ang kaliwa.”

Maliban sa pampulitikal na dahilan, may simple rin kaming interes. Kung sakaling manalo si Cory, mas madali kaming makakalaya mula sa piitan. Isa sa pangunahing pangako ni Cory ay tugunan ang panawagang “Palayain ang lahat ng bilanggong pulitikal!”

Nang nangyari ang pag-aalsa sa EDSA at naluklok si Cory sa pagka-pangulo, tinupad niya ang kaniyang pangako sa amin. Nagbuo siya ng iang komite para ayusin ang paglaya ng mga bilanggong pulitikal. Dahil koalisyon ang kanyang gobyernong pinamunuan, ang komite ay koalisyon rin. Kung tama ang aking ala-ala, ang komite ay pinamunuan ni Sen. Jovito Salonga, at kasama sina Rene Saguisag at si Joker Arroyo. Pero kasama rin sina Juan Ponce Enrile at Fidel Ramos, na dating kasama ni Marcos pero tumiwalag sa kanya.

Ang pangalan ng komite ay “Committee for the Release of Political Prisoners.” Sa aming interpretasyon, ito ay “immediate release” o agad na pagpapalaya, at “all political prisoners,” o lahat ng mga bilanggong pulitikal. Ako ay nasa Fort Bonifacio noon, kasama sina Doc Nemesio Prudente at Horacio Boy Morales. TInawag kami ng kumander ng kampo para sumailalim sa “medical examination” bago kami palayain.

Pero hindi kami pinalaya. Nalaman namin na ang ilang myembro ng komite ay hindi pumayag na kami ay palayain kaagad. Dapat pa raw pag-aralan ang aming kaso. Nasabi ko tuloy na dapat baguhin ang pangalan ng komite. Sa halip na “immediate release of all political prisoners,” ito ay gawing “eventual release of most political prisoners.” 

Pero pagkatapos ng isang araw ng paghahabol ng aming mga kamag-anak, pinalaya na rin kami. 

Gusto ko sanang pasalamatan ng personal si Pangulong Cory Aquino, pero wala akong pagkakataong makaharap siya. Sa halip ay dumalo na lang ako sa dambuhalang pagtitipon sa Luneta ng kanyang “Pasasalalamat.” Nakinig ako sa kanyang talumpati, na kasama ang ilang pangungusap na nagustuhan ko. 

Sabi niya, “Pag marami tayong natititpon, malinaw ang mukha ng people power. Pero pag-uwi natin sa kanya-kanyang bahay at komunidad, nasaan na ang people power? Dapat ninyong gawing permanente ang people power. Mag-organisa kayo at itayo ang mga institusyon na kumakatawan sa people power.” Sa aking interpretasyon, mas malapit ang kanyang sinabi sa konsepto ng mas malawak na “popular democracy” na isinusulong namin bilang pantapat sa mas makitid na “elite democracy” na gustong proyekto ng mga mayayaman at makapangyarihan.

Maraming limitasyon si Cory, dahil na rin sa kanyang pinanggalingang angkan at sa mga karanasang naghubog sa kanyang pananaw. Dagdag pa rito ang pagiging pangulo niya sa isang gobyernong koalisyon ng iba’t ibang pampulitikang pwersa at lider. Pero hindi matatawaran ang kanyang pagiging tapat sa itinakda niyang tungkulin – na ibalik ang sistema ng demokrasya, at buksan ito sa partisipasyon hindi lamang ng mga dati nang mga pulitiko, kundi pati na sa mga bagong pwersang nakibaka laban sa diktadura.

Kaya naman, sa kabila ng maraming mga puna at di pagkakasundo sa kanyang mga patakaran at paninindigan, laluna sa mga isyu ng repormang agraryo at sa pananatili ng mga base military ng Amerika, mas namamayani pa rin sa akin ang positibong pagtingin sa kanyang pagiging pangulo at kanyang kontribusyon sa pagpapanumbalik ng demokrasya sa ating bayan, hindi lamang para sa iilang makapangyarihan, kundi para sa lahat ng may nais at kayang sumali sa mapayapang demokratikong tunggalian.

Hindi ako nakadalaw sa kanyang burol sa Greenhills o sa katedral. Pero si Girlie at ako ay tiniyak na kami ay magbantay sa kanyang libing. Sa bandang Magallanes kami naghintay, sa gitna ng buhos-tigil na ulan. Pagkatapos ng ilang oras, saglit naming nasilayan ang kanyang kabaong pagdaan sa aming harapan. Sabi ni Girlie, nakita raw niya akong nagtaas ng aking kanang kamao.

Sa totoo lang, hindi ko naalalang ginawa ko ito. Siguro ay parang tulak ng aking nakaraan at daloy ng aking damdaming ipakita sa kanya ang aking pagbati at pagpupugay, sa paraang aking nakagawian noong panahon ng pakikibaka laban sa martial law.

Paalam, Pangulong Cory. Maraming salamat.

Narito ako ngayon sa Cotabato City. May training ang mga Instructional Manager o IM sa batayang literacy sa programang Equalls 2 na ipinapatupad ng Synergeia sa 7 bayan at Marawi City dito sa Mindanao.

Nauna na sa akin sina May Cinco at Bobby Cielo ng Education for Life Foundation. Ang ELF ang hiningan ng Synergeia na maghanda ng pagsasanay. Pero nang ako ay sinabihan, ang unang sagot ko ay hindi ito ang kasanayan at karanasan ng ELF. Mas nakatutok kami sa pagsasanay ng mga lider sa komunidad. Kung sa out of school youth naman, mas sa high school equivalency ang Alternative Learning System namin.

Minsan lang akong nagturo ng basic literacy. Sa mga Mangyan sa bundok ng Mansalay, sa probinsya ng Mindoro Oriental. Seminarista ako noon at summer na apostolado ko ito.

Buti na lang at ka-partner ng ELF ang mga Ayta sa Zambales. Ang mga lider-gradweyt ng aming kurso sa pamumuno ay nagtayo ng sarili nilang samahan, ang PBAZ o Paaralang Bayan ng mga Ayta sa Zambales. Pero bago pa ito, marami na silang ginawang pagsasanay sa batayang literacy noon pang bago mag-martial law.

Pinuntahan sila ni May. Tamang-tama namang may pagsasanay rin sila ng mga bagong IM sa batayang literacy. Limang araw na inupuan ni May ang pagsasanay, at batay dito gumawa siya ng disenyo para sa Mindanao. Mungkahi niya rin ay kunin namin sina Helen at Gerlyn na tumulong sa training sa Cotabato. Si Gerlyn ang nakita niyang pinakamagaling magturo sa mga wala pang kaalam-alam na bumasa at sumulat.

Pagdating ko kanina, tinanong ko kung kumusta naman si Gerlyn. Tuwang-tuwang ibinalita ni May na si Gerlyn ang siyang nag-demonstrate kung paano magturo aa mga di marunong bumasa at sumulat. Maganda raw ang reaksyon ng mga higit sa 80 nagsasanay. Lalo na silang bumilib nang nalaman nilang Ayta si Gerlyn.

Buti na nga at hindi siya ipinakilalang Ayta bago siya nagprisinta. Siguro, kung nangyari yon, may bahid agad ng mababang pagtingin kay Gerlyn. Ganyan kasi ang problems ng mga Ayta, minamata sila ng kapwa nila Pilipino.

Pero ngayon, may mga bagong kaibigan na si Gerlyn. Nagpapalitan ng kwento sa ibang mga tagapagsanay dito na tribong Maguindanao, at pinaghahambing ang kani-kanilang kaugalian at kultura.

Maliit na bagay lang ito. Pero nakakatuwang nakatulong ang ELF na magtagpo ang isang Ayta mula sa Zambales at mga kababayan nating Muslim dito sa Cotabato. Sabi nga nila, “Kailan naman kami makakadalaw sa Zambales?”

Matagal-tagal rin akong hindi nakapagsulat sa blog na ito.

Tinatapos ko kasi ang isang libro para sa ika-40 taong anibersaryo ng elektripikasyon sa kanayunan ng Pilipinas.

Matagal kong pinag-isipan kung anong pamagat ng libro. Noong una inisip ko ay Impossible Dream, dahil yon ang paboritong awit ng mga naunang mga nagtrabaho para magkaroon ng koryente ang lahat ng barangay. Biruin mo nang ipinasa ang batas ng elektripikasyon noong 1969, idineklarang patakaran na magkaroon ng elektrisidad lahat ng lalawiga, bayan at syudad, at barangay.

Ang ibinagay na responsibilidad sa mga electric coop at NEA o National Electrification Administration ay 36,030 barangay, Isipin natin na talagang parang Impossible Dream noon.

Pero sa katapusan ng taong ito, 2009, tatapusin ito. Wala na yata sa 700 barangay ang natitira. Pero dahil ito ang mga nasa liblib na pook, mas mahirap kaysa sa mga nasa patag at malapit-lapit sa mga kalsada.

Ako naman ay walang kamuang-muang bago mag 2001 tungol dito. Buti na lamang at tinawagan ako noon ni Fr. Francisco Silva na kauupo laang bilang Administrador ng NEA at inimbitang tumulong.

Palagay ko mas marami akong natutunan kaysa naitulong. Pero ngayon baka mas makakatulong na ako dahil kailangan raw na magkaroon ng pambansang organisasyon ng mga member-consumer ng mga electric coop, para mapakinggan naman ang kanilang tinig sa mga debate at usap-usapan tungkol sa koryente at ilaw.

Ang pangalan ng organisasyon ay Electric Consumers Advocacy of the Philippines, o ECAP. Ilulunsad ito sa Agosto 5, sa ika-40 anibersaryo ng elekripikasyon ng kanayunan.

Bakit ko napili ang Electric Dreams? Napakinggan ko kasing kinanta ito ng mga taga electric coop at NEA, at medyo masigla. At nang nalaman ko ang mga linya ng awit, angkop sa diwa ng aking libro

We’ll always be together / However far it seems

We’ll always be together / Together in Electric Dreams

Medyo malayo na ang narating. Pero mas malayo pa ang dapat marating, Kaya ang panawagan ay patuloy na magsama-sama at magtulungan.

Sana…

Kagagaling lang namin ni Girlie sa simbahan ng Christ the King sa Greenmeadows. Huling gabi ito ng pakikiramay kay Susan Fernandez, kaibigan at mang-aawit ng bayan.

Siksikan ang kwarto nang kami ay pumasok, at hitik ng iba’t ibang bulaklak mula sa iba’t ibang tao at organisasyong may respeto, paghanga, at pagmamahal sa kanya.

Umupo ako sa isang silya malapit sa urno ng abo ni Susan. Dahan-dahang lumalalim ang aking pakiramdam ng pagkalungkot sa kanyang paglisan, pero hindi ko maipagpatuloy dahil may ipinapalabas na mga video ng kanyang pag-awit sa iba’t ibang okasyon. Buhay na buhay si Susan sa kanyang pag-awit. Papalit-palit tuloy ang aking pakiramdam at iniisip. Minsan ay sinasariwa ang alaala ng mga okasyong siya ay kasama o kaya ay pinanonood. Minsan ay nanghihinayang na wala na siya at di na mapapanood maliban sa mga video.

Ang nag-organisa ng huling gabi ay mga kaklase ni Susan sa St. Scholastica. Maganda ang kanilang ibinahagi tungkol sa buhay nilang kasama si Susan sa kolehiyo. Sa kwento nila, si Susan ay tahimik at seryosong estudyante, pero mahilig kumanta, at may pagka-“kalog” rin.

Una kong nakilala si Susan nang dumalaw siya kasama ng ilan niyang estudyante, sa bilangguan namin sa Bicutan. Doon ko rin unang napakinggan ang kanyang pag-awit. matin-is at matamis ang kanyang tinig. Sa mga sumunod na dekada maraming okasyon na napakinggan kong kumanta si Susan – sa mga komperensya, sa mga parangal, sa mga rali at demonstrasyon. Ilang beses ko ring nabalitaang umawit siya sa ibang bansa.

Kilala si Susan bilang mang-aawit. Ang hindi kasing-alam ng marami a kang kanyang pagiging seryosong mananaliksik. Hindi rin siya masyadong itinuturing na isang aktibista para sa karapatan ng mga kababaihan. Pero malalim at matibay ang paninindigan ni Susan. Ang pagka-iba niya sa ibang aktibista ay ang hindi niya pagiging “matigas” o “maingay.” Lagi siyang mahinahon, medyo malambing. 

Pambihira talaga si Susan.

Ngayon, habang isinusulat ko ito, kung gaano kagaan ang pakiramdam tuwing siya ay kasama noong siya ay nabubuhay, ganoon namang kabigat ang pakiramdam ngayong wala na siya sa ating piling.

Paalam, Susan.

Mula noong Martes ng gabi, narito ako sa Toledo City sa People’s Development Academy na itinayo ni Fr. Francisco Silva para sa pagsasanay ng mga lider at kawani ng mga electric cooperative sa Pilipinas.

Inimbita akong magsalita sa kombensyon ng 139 na manedyer at kawani ng institutional services department o ISD ng 76 na kooperatiba. Ang ISD ang nag-aasikaso ng mga empleyado ng mga kooperatiba, gayundin ang mga member-consumer ng koop.

Higit-kumulang sa 8,200,000 na ang mga kabahayang may elektrisidad na ang nagkabit at nagseserbisyo ay ang 119 electric koop. Ngayong 2009, idaraos ang ika-40 anibersaryo ng programa ng elektripikasyon sa kanayunan. Nagsimula ito noong 1969 nang ipinasa ang batas na nagtatakdang ipaabot ang elektrisidad sa buong bansa at itinayo ang NEA bilang ahensiyang magpapatupad nito. Ang ginawa naman ng NEA ay nag-organisa ng mga electric koop para sila ang mangasiwa ng distribusyon ng electrisidad at serbisyo sa mga member-consumer.

Marami kaming pinag-uusapan, kasama na ang planong mag-organisa ng isang pambansang samahan ng mga member-consumer. Bininyagan na ito ni Fr. Silva – Electric Consumers Advocacy of the Philippines o ECAP. Hinatak na rin akong maging pansamantalang pinuno nito.

Kahapon, pinag-aralan namin ang awit na ginawa para sa ika-40 anibersaryo ng elektripikasyon sa kanayunan. Tinuruan kami ng taga NEA, pati na ilang simpleng galaw at sayaw. Dahil may video link sa NEA, ipinakita namin sa kanila ang aming ginawang sayaw-awit. Bilang tugon, umawit rin sila at sumayaw. Bagamat medyo garalgal ang mga imahen (mahina pa talaga ang broadband sa Pinas), masaya at maganda ang epekto sa aming lahat.

Narito ang titik ng awit, na pinamagatang Ilaw ng Bayan. “Bakit ilaw?” tanong ko sa NEA. “Bakit hindi liwanag?” Kasi, ginamit na raw ito ng MERALCO bilang islogan – liwanag ng bayan.

Walong milyong tahanan na ang nailawan / Sa apat na dekadang nagdaan / Lumaganap ang liwanag sa kanayunan / Kaunlaran ay ating nakamtan.

NEA – EC ang nagsumikap / Makamit ang mga gintong pangarap /Buong bansa ay matanglawan / Tungo sa kapayapaan.

Luzon, Visayas, at Mindanao / Umangat ang antas ng karunungan / At umunlad ang ating kabuhayan / Sumigla ang mamayan

Pilipinas ay matanglawan / Alay sa Inang Bayan!